Rouwverwerking bij jonge kinderen

Kind (3,5) loopt vrolijk door het huis en roept: "Ik ben dood, ik ben dood!"
Mama: "Dood zijn is helemaal niet zo leuk, want als je dood bent dan ben je in de Hemel. Dan ben je niet meer bij ons."
Even later zegt het kind: "Mama, ik ben dood, ik ben even naar de Hema!"

Ook op verzoek: een blogpost over rouwverwerking bij jonge kinderen. Een moeilijk onderwerp. Wat doe, wat zeg je en wat uit je tegen je kind als er iemand dichtbij overlijdt? Benoem je alles? Benoem je niks? Huil je waar je kind bij is of juist niet? Vanaf welke leeftijd kun je in gesprek gaan met je kind? Hoe houd je een herinnering levend als je kind nog zo jong is? En moet je dit wel doen? Is er überhaupt wel sprake van rouwverwerking bij hele jonge kinderen?
Een heleboel vragen komen naar boven als je aan dit onderwerp denkt. Veel vragen met veel verschillende antwoorden. Er zijn veel boeken over geschreven. Boeken voor kinderen en boeken voor opvoeders. Goede boeken en minder goede boeken. Onderaan deze blog zal ik hier nog wat verder op ingaan.

Nog niet zo lang geleden bereikte ons kinderdagverblijf het trieste bericht dat twee kinderen plotseling waren overleden. Twee broertjes van 2 en bijna 4 jaar oud. Kinderen met vriendjes en vriendinnetjes. Hoe moesten wij hen vertellen wat er was gebeurd? Hoe zouden de kinderen hiermee omgaan? Hoe zouden wij hiermee omgaan?
Veel uit deze blog zal gebaseerd zijn op mijn ervaringen van toen.

Wat ervaart je kind?
Je kunt je afvragen wat een kind van tussen de 0 en 4 jaar oud überhaupt meekrijgt van het overlijden van iemand die dichtbij stond. Altijd goed om je dit af te vragen: hoe is dit voor mijn kind? Wat ervaart mijn kind? Het antwoord zal je wellicht verbazen.
Uiteraard hangt dit, ook op deze jonge leeftijd, erg af van de leeftijd. Een baby zal niet bewust meemaken dat er iemand overlijdt. Een dreumes zal in de gaten hebben dat er iets aan de hand is, zonder goed te weten wat. Een peuter zal er vragen over gaan stellen en zal het willen begrijpen. Dat je baby en je dreumes te jong zijn om dingen te begrijpen en om dit bewust te ervaren, betekent echter niet dat ze niks meekrijgen van wat er gebeurt. Juist in deze jonge leeftijdsfase zijn kinderen erg gevoelig voor de emoties die in de lucht hangen. Als er veel verdriet of boosheid is, zullen ze hier zeker iets van mee krijgen. Ze merken het, voelen het, ervaren het. Zonder te snappen waarom iedereen opeens zo verdrietig is, zullen ze dit verdriet wel zien. Ook bij deze jonge kinderen is het dus belangrijk om hier rekening mee te houden. Hoe, lees je hieronder.
Bij peuters, zeker de wat oudere peuters vanaf 3 - 3,5, komt er meer kijken bij het rouwproces. Peuters stellen vragen, over alles, dus ook over de dood. Peuters willen antwoorden, op alles, dus ook op de vraag waarom opa ineens weg is, waar hij heen is of hij nog terug komt. Dit kan heel confronterend zijn, maar het kan ook ongelooflijk goed zijn om met je peuter in gesprek te gaan over zo'n moeilijk onderwerp. Ik heb me vaak afgevraagd na zo'n gesprek wie er nu meer geholpen was: het kind of ik...

Emoties
Emoties bij jou
Als er iemand overlijdt die dichtbij je stond, zul je vaak heftige emoties voelen. Uit je deze emoties ook waar je kind bij is of juist niet? Mijn advies zou zijn: laat het maar gewoon zien. Kinderen voelen toch wel dat jij verdrietig bent en ze weten dat bij verdrietig ook huilen hoort. Hoe vaak zijn zij immers zelf niet verdrietig geweest? Of je je emoties in alle heftigheid toelaat waar je kind bij is, is wel een goede vraag. Wellicht voel je je ook erg boos of gefrustreerd. Dan is het de vraag of je dit aan je kind wilt tonen. Een beetje boos kan natuurlijk geen kwaad, maar als je de behoefte voelt om de boel kort en klein te slaan, is het misschien handig dit niet te doen waar je kind bij is. Uit vooral wel al je emoties in zo'n emotionele tijd, want opgekropte emoties kunnen zorgen voor een uitbarsting op een moment die je zelf niet kiest. Als dit gebeurt waar je kind bij is, kan dit erg beangstigend overkomen.
Emoties bij je kind
Welke emoties kun je bij je kind verwachten? Hier is bijna geen pijl op te trekken. Dit in de eerste plaats, omdat een jong kind erg in het moment leeft en een emotie vaak niet lang blijft hangen. Daarnaast kan een triest bericht ook een lachreflex opwekken (net als dat bij volwassenen soms gebeurt).
Uiteraard hangt het erg van de leeftijd af welke emoties je kind laat zien en waar die vandaan komen. Baby's zullen vrijwel niks begrijpen van de oorzaak van emoties en kunnen het gegeven dat opa dood is nog niet koppelen aan het voelen van verdriet. Echter, toch kan je bij je baby in deze periode wel heftige emoties verwachten. Deze komen voornamelijk voort uit het feit dat er verdriet, stress, boosheid, etc in de lucht hangt. Je baby voelt het als geen ander (in geval van goede hechting helemaal) als jij verdrietig bent. Deze emotie zal hij bijna automatisch van je overnemen. Ook de stress die in huis hangt, omdat er bijvoorbeeld veel geregeld moet worden, zal je baby voelen en deze omzetten in huilgedrag. Wellicht heb je even minder tijd voor hem. Ook hier kan je baby extra gevoelig van worden en meer gaan huilen. Misschien heb je de rust niet om (borst)voeding te geven? Ook dit kan weer zorgen voor stress bij je baby.
Bij een dreumes speelt veel van bovenstaande ook nog een grote rol. Ook zij voelen het aan als er iets gaande is en pikken de emoties op die jij uit of die er 'in de lucht hangen'. Echter, een dreumes zal hier wellicht dwars van worden, zal slecht gaan slapen, niet willen eten (wat overigens ook bij je baby een rol kan spelen) of er al vragen over gaan stellen. (Hieronder bij gedrag daarover meer.) Probeer bij je dreumes, hoe moeilijk dat misschien ook is, geduld op te brengen en dwarse buien er even te laten zijn. Dit is zijn manier om met de situatie om te gaan. Als je hem hier te veel in belemmert zal hij enkel nog dwarser worden. Uiteraard kun je hierbij wel de gewone regels en maatstaven blijven hanteren. Moet je dreumes huilen? Laat hem vooral even huilen, ook als je het idee hebt dat dit nergens vandaan komt.
Bij een peuter wordt het al een beetje anders. Ook een peuter zal de emoties van anderen meekrijgen, maar is al beter in staat deze emoties te zien als emoties van een ander en niet van hem, Hij zal ze dus ook minder snel overnemen. Echter, een peuter zal wel vrijwel alle emoties uiten die hij voelt. Dit kan vanalles zijn. Hij zal van tijd tot tijd verdrietig of boos zijn, gefrustreerd, omdat hij het niet begrijpt. Maar, dit kan ook zo weer over zijn en dan zul je hem weer vrolijk zien spelen. Ook hier geldt: laat alle emoties er gewoon zijn.

Benoemen
Benoemen gaat zowel om wat er is gebeurd als om het benoemen van de emoties die je voelt en waarneemt bij een ander. Benoemen wat er is gebeurd, speelt vooral bij peuters een grote rol. Maar, ook bij dreumesen kan het goed zijn om beknopt te benoemen wat er aan de hand is. Wat je wel en niet vertelt, kan soms erg lastig zijn. Benoem je alleen dat iemand dood is of vertel je ook hoe dit is gebeurd? Het woord 'dood' gebruiken, kan erg confronterend zijn voor jezelf, maar is wel erg goed. Als je dreumes/peuter nog nooit het woord dood heeft gehoord, zal hij waarschijnlijk vragen wat dit is. Een uitleg geven bij het woord dood is vaak erg persoonlijk. Dit heeft te maken met geloof, principes en jouw eigen manier van denken over de dood. Wat vooral belangrijk is bij een uitleg, is dat het voor het kind duidelijk is dat de persoon die dood is niet meer terug komt. Dood is ontzettend abstract en het is aan jou om dit wat concreter te maken. Een moeder bij mij op het kinderdagverblijf vertelde haar dochter van 3 jaar dat de kinderen die dood waren nu sterretjes waren geworden. Ik vond dit een hele mooie, duidelijke manier om aan je kind uit te leggen dat haar vriendjes niet meer terug kwamen. Daarnaast is dood zo niet iets engs én zit er iets visueels aan deze uitleg. Als je naar de sterren kijkt, kun je zo af en toe nog even zwaaien. Misschien vind je het moeilijk aan deze uitleg dat je je kind min of meer een leugen vertelt. De overleden kinderen waren immers niet echt sterretjes geworden. Echter, ik zie hier weinig kwaad in. Je kind zal, als het groter wordt, vanzelf zijn eigen beeld maken bij dood. Op een jonge leeftijd is het vooral belangrijk dat je kind er op dat moment mee om kan gaan en het een plekje kan geven.
Of je verder ook benoemt hoe iemand is overleden, is een moeilijke vraag. Bij opa kun je zeggen: "Opa was oud en alle mensen gaan dood als ze oud zijn." Maar, wat zeg je als er een jong kind overlijdt? Of een ouder? Te veel benoemen kan voor angst zorgen bij jonge kinderen. Te weinig voor heel veel vragen. Stel voor jezelf vooraf vast wat je wel en niet wilt vertellen. Als je kind niet vraagt naar meer uitleg, hoef je dit ook niet te geven.
Naast het benoemen van de gebeurtenis is het benoemen van de emoties die je voelt en ervaart bij anderen ook erg belangrijk. Dit geldt voor alle leeftijden! Zowel bij je baby, dreumes en peuter is het goed om de emoties te benoemen. Niet alleen voor je kind, maar ook voor jezelf kan dit een stukje rust geven. Ben je zelf verdrietig, benoem dit dan ook als verdrietig naar je kind toe. Zie je dat je kind boos is? Zeg hem: "Ik zie dat je boos bent." Afhankelijk van de leeftijd kun je hem vragen waarom hij boos is en kun je hierover in gesprek. Probeer tijdens zo'n gesprek zo min mogelijk bij je kind woorden in de mond te leggen. Het is goed mogelijk dat je kind ook niet weet waarom hij nu boos is. Door te vragen: "Ben je boos omdat opa dood is?" leg je mogelijk een verkeerd verband. Beter kun je dan zeggen: "Ik ben ook boos. Ik ben boos omdat ik opa niet meer kan knuffelen." Je kind krijgt dan meer vrijheid om bij zichzelf te ontdekken of dat ook is waar zijn boosheid vandaan komt.

Gedrag
Jouw gedrag
Jouw gedrag zal waarschijnlijk erg worden beïnvloed door je emoties, zeker in zo'n moeilijke tijd. Dit is ook helemaal niet erg. Je hebt misschien wat minder energie, wat minder tijd, wat minder geduld. Of wellicht heb je juist heel veel behoefte om bij je kind te zijn. Allemaal helemaal niet erg. Bedenk echter wel dat jouw gedrag ook het gedrag van je kind beïnvloed. Als jij een kort lontje hebt, wordt je kind dwarser en huileriger. Als jij weinig tijd hebt, zal je kind juist meer tijd van je vragen. Het is bij een peuter goed om uit te leggen waarom je even geen tijd hebt of waarom je boos wordt. Daarnaast is het voor een jong kind erg belangrijk om zo veel mogelijk zijn ritme en rituelen te blijven hanteren. Als dat jou in deze situatie niet lukt, kun je altijd hulp inroepen van anderen. Ook dit zal voor je kind anders zijn, maar er worden minder verwachtingspatronen doorbroken dan als je zijn hele dagritme omgooit. Voor kinderen die naar de creche/opvang/peuterspeelzaal gaan, geldt: laat ook dit ritme gewoon doorlopen. Juist de opvang is een vaste, stabiele plek voor je kind waar alles gewoon hetzelfde is.
Gedrag van je kind
Het gedrag van je kind wordt eveneens beïnvloed door de emoties die hij voelt. Echter, omdat je kind de situatie niet begrijpt, kan hij ook erg dwars, huilerig of boos worden, zonder dat dit een directe oorzaak heeft in de gebeurtenis. Vandaar dat bij peuters een uitleg erg belangrijk is.
Aan een baby zul je misschien helemaal niks merken en misschien heel veel. Het kan zijn dat hij meer huilt dan anders, minder goed slaapt of minder goed eet. Dit heeft dan waarschijnlijk te maken met de stress die hij ervaart. Hier is niet heel veel aan te doen. Probeer voor je baby de situatie zo 'gewoon' mogelijk te houden en probeer toch af en toe de rust te vinden voor voeden en naar bed brengen.
Ook bij je dreumes kan het zijn dat je niks merkt. Gedrag wat je echter ook kan verwachten, is: extra opstandig, huilerig, niet willen eten, niet willen slapen, veel bij je willen zijn, ineens weer erge eenkennigheid of verlatingsangst. Begrijp waar dit gedrag vandaan komt en accepteer het, probeer je dreumes verbaal en non-verbaal duidelijk te maken dat jij er voor hem bent, hanteer de normale grenzen, maar toon wel begrip; als je dreumes normaal altijd rustig gaat slapen en nu niet, geef dan even wat extra aandacht.
Bij een peuter kun je verwachten dat hij allereerst veel vragen zal stellen over wat er is gebeurd. Al lijkt een peuter goed te snappen wat dood betekent, toch kan het zijn dat hij de ernst ervan nog helemaal niet inziet. Misschien moet hij erom lachen, maakt hij er grapjes over en vraagt hij aan andere mensen of ze ook dood zijn. Ook kan het zijn dat hij erover tekent, erover vertelt of de situatie gaat naspelen. Allemaal geen dingen om je zorgen over te maken, dit is zijn manier van verwerken. Ook kan het zijn dat je peuter er helemaal niks mee doet of het na een tijdje alweer vergeet. Ieder kind is anders en zal ook anders reageren. Als je afwijkend gedrag waarneemt bij je kind en dit blijft lang aanhouden (zo'n 3 maanden of langer) dan kun je gaan bekijken wat er aan de hand is en wat je hiermee moet doen.

Afscheid nemen
Iedereen neemt op zijn eigen manier afscheid van iemand die is overleden. Vaak merken we zelf dat ons dit goed doet. We proberen op een bepaalde manier toch iets af te sluiten zodat we weer verder kunnen met ons leven. Ook voor kinderen geldt dat het goed is om afscheid te nemen. Vanaf een jaar of 2,5/3 kun je hier actief mee bezig gaan met je kind. Er zijn verschillende manier om dit te doen.
Ik zou niet adviseren je kind (tot 4 jaar) mee te nemen naar de begrafenis. Voor een jong kind heeft dit nog vrijwel geen betekenis en moet hij alleen maar heel lang stil zitten en zijn mond houden. Beter is het dan om op een andere manier 'dag' te zeggen. Ook hierbij kan het goed zijn om dit heel concreet en visueel te maken. Op mijn kinderdagverblijf hebben we met z'n alleen ballonnen opgelaten. De kinderen konden een kaartje aan de ballon hangen met een tekening, tekst of iets anders. Door de ballon de lucht in te laten, wordt het voor een kind heel duidelijk dat ze nu iets 'los' laten. Zwaaien en dag zeggen kan daarbij helpen.
Ook kun je ervoor kiezen om met je kind langs het eventuele graf te gaan. Echter, voor een kind zal het moeilijk te begrijpen zijn dat opa nu onder de grond ligt.
In de tijd die volgt na het afscheid nemen, zal je jonge kind waarschijnlijk vrij snel de draad weer oppakken. Wellicht dat hij na maanden ineens weer begint over doodgaan en wie er dood is, misschien hoor je er nooit meer iets over. Blijf vragen beantwoorden waar je dat wil en kan en geef je kind de mogelijkheid om er verdrietig of boos over te zijn. Misschien heeft je peuter erg behoefte aan een plekje met een foto waar hij zo af en toe een tekening bij kan leggen. Maak dit dan.

Boekjes
Tot slot nog iets over de boekjes die er zijn op dit gebied. Er zijn boeken voor de opvoeder en boeken voor kinderen. Bij boeken voor opvoeders, is mijn advies: haal er uit wat voor jou van waarde is en doe waar jij je goed bij voelt (geldt overigens ook na het lezen van deze blog).
Bij boekjes voor kinderen zijn er wel een aantal dingen waar je op kunt letten. Boekjes zijn pas nuttig bij dreumesen en peuters vanaf een jaar of 2. Verder geldt dat op deze jonge leeftijd het vooral gaat om de plaatjes. Voorlezen heeft eigenlijk pas zin als een kind zelf ook al een beetje kan lezen. Als je een boekje toch wilt voorlezen, let er dan op hoe dingen benoemt worden (sta je hierachter?) en of de woorden die gebruikt worden niet te moeilijk zijn voor je kind. Eigenlijk moet een boekje zonder de tekst ook te begrijpen zijn. Als je creatief bent, kun je zelf ook tekst verzinnen bij de plaatjes in een boek.
Als je boekjes op een juiste manier gebruikt, kunnen ze een mooie, toegevoegde waarde hebben bij het uitleggen van het abstracte woord 'dood'.

Wil je dat ik een keer bij jou thuis kom om je hierbij te coachen? Dat kan! Kijk op www.parentingcompany.nl!